کارگاه “روش تحلیل مفهومی”

عنوان رویداد: سلسله کارگاه‌های آشنایی کاربردی با روش و نظریه‌های سیاسی

زیرعنوان: روش تحلیل مفهومی

سخنران: دکتر امید شفیعی

زمان برگزاری: 16  بهمن 1402

مکان برگزاری: سالن شهید مطهری

مقدمه:

از نظر طرفداران فلسفه تحلیلی، فلسفه به مثابه یک روش است نه یک ایده، موضوع یا نظریه خاص. از این رو طرفداران فلسفه تحلیلی به فلسفه به مثابه یک روش نگاه می‌کنند. روشی که در آن مسائل مختلف از راه تحلیل عناصر زبانی حل می‌شود. با الهام از این نگرش، می‌توان تحلیل مفهوم را یکی از روش‌های مناسب در چارچوب فلسفه تحلیلی به شمار آورد.

محتوای رویداد:

مفهوم و جایگاه روش تحلیل مفهومی جایگاه برجسته‌ای در میان فیلسوفان تحلیلی زبان دارد. آنها در تحلیل خود معیارهای زبانی و منطقی را ملاک تحلیل و قضاوت قرار می‌دهند و به جای ابداع نظام‌های فلسفی و ایدئولوژیک سعی در تثبیت معانی دارند. مبدا این بینش به فعالیت‌های گوتلوب فرگه باز می‌گردد که سعی داشت زبان اختصاری تفکر محض همچون زبان ریاضی را ابداع کند. از این روست که در عصر حاضر روش تحلیل مفهومی بیشترین توجه را در بین فلاسفه به خود اختصاص داده است. از نظر فلاسفه تحلیلی، اگر تاکنون مسائل فلسفی لاینحل باقی مانده است دلیل آن مبهم بودن مفاهیم و ابهام در قضایای موجود در زبان است. آنها مدعی هستند که ساخت‌های بی معنا و دور از صراحت، همراه با ایهام و عبارات دو پهلو باعث حل نشدن مسائل فلسفی شده است.. تحلیل مفهومی روشی است که به منظور آشکارساختن معانی کلمات و جملات به منظور کشف اهداف نهفته در پس آنها به کار می‌رود.. کاربرد تحلیل مفهومی در تجزیه و تحلیل مفاهیم و قضایا به اجزاء و قسمت‌های سازنده آنها برای به دست آوردن دانش یا فهم بهتر از یک بحث فلسفی ویژه انجام می‎شود. بنابراین چنانچه کلمات، اصطلاحات و قضایا به سمت روشنی و وضوح پیش برود و از پیچیدگی خارج شود، زمینه حل مسائل در علوم انسانی به ویژه سیاست فراهم خواهد کرد. در این میان طرفداران پوزیتیویسم منطقی علاقه وافری به تعریف عملیاتی مفاهیم دارند. برخی پژوهشگران تحلیل مفهوم را به سه شیوه تحلیل مفاهیم در زبان عادی، تحلیل مفاهمی در زبان متعارف و تحلیل مفاهیم در زبان فنی و رسمی تقسیم می‌کنند. در تحلیل مفهومی اعتبار یک قضیه یا یک مفهوم به صدق  قضیه و مفهوم وابسته است. صدق در تحلیل مفهوم نیز به معنای داشتن ویژگی و خاصیتی است که بتوانیم از روی آن معنای مفهوم و قضیه‌ای را صادق بخوانیم و کاذب ندانیم.

جمع‌بندی:

روش تحلیل مفهومی دارای نقاط قوت و ضعف است. نقاط قوت این روش کفایت آن در رفع چالش‌های مفهومی از راه عینیت بخشی به برخی واژه‌هاست. این عینیت بخشی منجر به ایجاد زبان مشترک میان متخصصان و افراد عادی می‌شود. در کنار این نقطه قوت، این روش دارای اعتبار نسبی در حل مسائل علوم انسانی است. به عبارت دیگر، این روش برخی مسائل را حل می‌کنند و قادر به حل همه مسائل مورد نیاز نیست. ضمن اینکه در این زمینه عناصر متافیزیکی و برخی مفاهیم اخلاقی از جمله مفاهمی و قضایای هستند که امکان عینیت بخشی به آنها وجود ندارد.